تنها یک زمین داریم!
چند سالی است ماه جولای به عنوان ماه «چالش بدون پلاستیک» که توسط سازمانی به همین نام به راه افتاده[۱]، در بسیاری از نقاط دنیا مورد توجه قرار گرفته است. تمرکز عمده در این چالش کاهش روزانه مصرف پلاستیک‌های یک‌بار مصرف است که به روش‌های گوناگون برای آن‌ها جایگزین وجود دارد. مانند لیوان، ظروف، کیسه، نی، بطری‌های پلاستیکی و امثال آن. در سال ۲۰۲۱، ۱۴۰ میلیون نفر از ۱۹۰ کشور در این چالش شرکت کردند و به طور تخمینی از تولید ۲.۱ میلیون تن زباله در دنیا جلوگیری شد.
از زمان اختراع پلاستیک توسط یک شیمی‌دان بلژیکی در سال ۱۹۰۷، کمتر از سه دهه طول کشید تا پلاستیک به‌طور گسترده وارد بازار شده و به مصرف برسد. به صورت تخمینی، از سال ۱۹۵۰ تاکنون بیش از ۹ میلیارد تن محصول پلاستیکی تولید شده‌است. در حال حاضر میزان تولید پلاستیک در جهان به طور سالیانه به ۴۰۰ میلیون تن رسیده‌است که بیش از ۹۱ درصد آن هیچ‌وقت بازیافت نمی‌شود؛ از طرفی حداقل ۷۵ درصد از این مقدار به زباله تبدیل شده و از آن‌جایی که دست کم ۳۰۰ سال طول می‌کشد تا پلاستیک تجزیه شود، زباله‌ها در نهایت راهی اقیانوس‌ها می‌شوند[۲].
پلاستیک امروز در تمام بخش‌های زندگی ما حضور دارد، از بسته‌بندی‌های مواد غذایی و ظروف یک‌بار مصرفی که در رستوران‌ها و کافی‌شاپ‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد تا محصولات آرایشی و بهداشتی که بسیاری از آن‌ها علاوه بر آلودگی فیزیکی شامل آلودگی شیمیایی نیز می‌شود. بطری‌های شامپو، شوینده‌های دست و صورت و قوطی لوازم بهداشتی، مسواک‌های پلاستیکی، محصولاتی که دارای مواد سلولوزی هستند اعم از دستمال کاغذی‌ها، پاک‌کننده‌ها و پدهای بهداشتی، همه و همه محصولات تجزیه‌ناپذیر و یا سخت تجزیه‌پذیر هستند که تا سال‌ها روی سطح زمین و یا در اعماق اقیانوس‌ها باقی می‌مانند.
مطالعات بسیاری نشان داده که علاوه بر پلاستیک، ذرات بسیار ریزی به نام میکروپلاستیک (کمتر از ۵ میلی‌متر) از غوطه‌وری زباله‌های پلاستیکی در اقیانوس‌ها و آب‌های آزاد به وجود می‌آیند؛ پلاستیک و میکروپلاستیک‌ها علاوه بر ایجاد آلودگی‌های محیطی و شیمیایی، به واسطه آلوده کردن محیط‌زیست جانوران و آب‌زیان، در نهایت وارد چرخه غذایی انسان‌ها شده و به بشقاب غذای ما باز می‌گردند. تمامی محصولات پلاستیکی یک‌بار مصرفی که به طور روزانه مورد استفاده ما قرار می‌گیرد، اعم از کیسه‌های خرید، لیوان‌های یک‌بار مصرف، بطری‌های آب معدنی، نی و ظروف غذایی پلاستیکی، همه و همه ذرات بسیار ریز میکروپلاستیک را وارد محیط زندگی ما می‌کند[۳].
آمار و ارقام نشان از تولید بی‌رویه زباله‌های محیطی و پلاستیکی در کنار آلودگی‌های شیمیایی دارند؛ این نکته موجب شده تا فعالان محیط‌زیست بر اساس شرایط و آلودگی‌های کنونی زمین، یک شمارش معکوس ۷ ساله را تعیین کنند که بر این اساس، تنها ۷ سال وقت داریم تا پیش از این‌که آلودگی و گرمایش جهانی زمین را از بین ببرد، آن را نجات دهیم. مصرف سوخت‌های فسیلی در سال‌های اخیر و به طور روزانه، چیزی در حدود ۳۱۰ کیلوگرم مواد شیمیایی مانند کربن مونوکسید، سرب، سولفور دی‌اکسید، اٌزون و نیتروژن اکسید را در هوا، خشکی و آب‌های زمین در سراسر دنیا رها می‌کند؛ این مقدار در سال، به رقمی در حدود ده میلیون تن می‌رسد که رقم بسیار بزرگی است و زنگ خطر حیات زمین را به صدا در می‌آورد[۴].
برای حرکت در مسیر نجات زمین و محیط‌زیست جان‌داران آن، امروزه مفاهیمی مانند سبک زندگی پایدار در دنیا مطرح شده است؛ این اصطلاح به‌طور کلی اشاره به مصرف محصولات و انتخاب روش‌هایی دارد که به صرفه‌جویی در منابع کره زمین، مانند آب و انرژی، مصرف کمتر و بهینه و هم‌چنین جلوگیری از تولید زباله بی‌رویه و آلودگی هوا، آب و زمین کمک می‌کند. هدف ما از انتخاب این سبک زندگی می‌تواند هرچیزی باشد؛ ممکن است بخواهید به محیط‌زیست کمک کنید، یا بخواهید در هزینه‌هایتان صرفه‌جویی کنید؛ چرا که بیشتر محصولات دوست‌دار محیط‌زیست برای استفاده‌ی طولانی‌مدت طراحی شده‌اند و با یک‌بار خرید آن‌ها در طول زمان در هزینه‌ها صرفه‌جویی می‌کنید. هدف شما برای این انتخاب هرچه که باشد، در نهایت به طول عمر زمین و حفظ سرزندگی و سلامت محیط‌زیست ما می‌انجامد.
سبک زندگی پایدار مولفه‌هایی دارد؛ پیاده کردن بیشتر این مولفه‌ها در زندگی هزینه‌ای ندارد و تنها نیازمند اختصاص قدری زمان، حوصله و انرژی شماست. این گام‌ها شاید کوچک به نظر برسند، اما در نهایت به تغییرات بزرگی می‌انجامند تا یک‌بار دیگر حیات در زمین به ما بخشیده شود.
- از پلاستیک کمتر استفاده کنید.
روزی نیست که پلاستیک به خانه‌های ما راه پیدا نکند؛ حدوداً ۴۰ درصد صنعت بسته‌بندی را محصولات پلاستیکی تشکیل می‌دهند و بسیاری از محصولات مصرفی ما نیز از جنس پلاستیک هستند. به‌ویژه در دوران همه‌گیری بیماری کرونا، مصرف پلاستیک بسیار بیشتر از پیش از شیوع آن شده‌است. اولین قدم برای آغاز یک سبک زندگی پایدار، کاهش مصرف پلاستیک و به‌خصوص محصولات یک‌بار مصرف پلاستیکی است. می‌توانیم به جای استفاده از مسواک‌های پلاستیکی، از مسواک‌هایی که بدنه بامبو دارد استفاده کنیم و یا به جای استفاده از کیسه‌های پلاستیکی از کیسه‌های پارچه‌ای دوست‌دار محیط‌زیست استفاده کنیم.
راه‌کار دیگر جای‌گزینی شامپوهای جامد (شامپو بار) با شامپوهای شیمیایی با بطری پلاستیکی است. مورد دیگر این است که می‌توانیم به جای استفاده از تیغ‌های اصلاح پلاستیکی، از تیغ‌های اصلاح با بدنه فلزی و یا بامبو استفاده کنیم. محصولات بسیاری هستند که در ایران و جهان برای آن‌ها جایگزین پایدار ارائه شده و تنها با یک جست‌وجو می‌توان آن‌ها را بررسی و خریداری کرد.
- عادت‌های خرید خود را اصلاح کنید.
خرید بی‌رویه موادغذایی، پوشاک و غیره بدون توجه به نیاز خود و خانواده‌مان، علاوه بر هدر رفتن سرمایه، زمان و انرژی از عمر زمین می‌کاهد؛ چرا که تولید هر چیزی نیازمند مصرف سوخت و انرژی به اشکال گوناگون آن است و این مصرف انرژی دمای کره زمین را روز به روز بالاتر می‌برد. مصرف به اندازه یعنی ابتدا نگهداری و استفاده از آن‌چه در اختیار داریم و سپس خرید در صورت نیاز. به حداقل رساندن مصرف شوینده‌های شیمیایی برای نظافت و شست‌وشو از جمله مواردی است که می‌تواند در این زمینه اثربخش باشد.
- بازیافت کنید.
در چند دهه‌ی اخیر، دفن انبوه زباله‌ها و به دنبال آن آزاد شدن گازهای سمی، به یکی از دلایل اصلی افت کیفیت هوا و آب‌های زیرزمینی تبدیل شده‌است؛ بنابراین مدیریت پسماند و بازیافت از جمله مهم‌ترین مسائل زیست‌محیطی به شمار می‌آید.
اخیراً بسیاری از کشورهای دنیا مردم را به تفکیک زباله‌های تر و خشک در مبدأ تشویق می‌کنند. تفکیک زباله‌ها در خانه، کار بازیافت آن‌ها را ساده‌تر می‌کند؛ حتی بعضی از دور ریختنی‌ها با کمی خلاقیت می‌توانند تبدیل به وسایلی کاربردی شوند. به یاد داشته باشید که همه نوع کاغذ مانند پاکت، روزنامه و کاغذهای باطله و یا کاغذهای بسته‌بندی قابل‌بازیافت هستند. زباله‌های الکترونیکی ـ مانند لامپ، باتری و دستگاه‌های الکترونیکی از رده خارج‌شده ـ را نیز فراموش نکنید.
نکته‌ی مهم دیگری که در خصوص حفظ محیط‌زیست از اهمیت زیادی برخوردار است، مفهوم «ردپای کربن» است؛ منظور از ردپای کربن، میزان کلی همه گازهای گل‌خانه‌ای (مانند کربن دی‌اکسید و متان) است که توسط هر شخص در طول فعالیت‌های روزانه او تولید می‌شود؛ این گازها در اتمسفر زمین تولید گرما می‌کنند و به تدریج باعث بالا رفتن دما و گرمایش زمین می‌شوند. برای مثال در ایالات متحده آمریکا، میزان ردپای کربن به ازای هر شخص، ۱۶ تن است که بالاترین نرخ جهانی است. در سراسر دنیا و به طور میانگین میزان ردپای کربن به ازای هر شخص به ۴ تن می‌رسد. برای کنترل گرمایش زمین و حفظ حیات حداقل نیاز داریم تا پیش از سال ۲۰۵۰ میلادی این میزان به زیر ۲ تن کاهش یابد.
مفهوم ردپای کربن فقط به مصرف سوخت‌های فسیلی توسط اتومبیل‌ها محدود نمی‌شود؛ سفرهایی که با قطار و یا هواپیما صورت می‌گیرد، میزان مصرف انرژی در خانه‌ها، عادت‌های غذایی و الگوهای خرید ما نیز شامل این مفهوم می‌شود. زمانی که کالاهای وارداتی از هزاران کیلومتر دور از محل سکونت ما به دست ما می‌رسند، انرژی زیادی برای این جابه‌جایی صرف شده و هزینه‌ای که ما در برابر آن می‌پردازیم، در حقیقت تمام کردن ردپای کربن آن محصول به نام خودمان است. فعالان محیط‌زیست در همه جای دنیا تاکید دارند که بهتر است تا جای ممکن موادغذایی را به طور محلی و لوازم شخصی مانند پوشاک و لوازم خانگی را نیز از نزدیک‌ترین محل تولید آن خریداری کنیم؛ تصور کنید یک جفت کفش ورزشی که در آمریکای جنوبی تولید شده، بخواهد در هند و یا در آسیای شرقی به فروش برسد، جابه‌جایی این محصول از میان اقیانوس و سپس انتقال آن به مراکز شهرها، علاوه بر هزینه سوخت، گرمایش زمین را نیز به همراه دارد.
مفهوم ردپای کربن را می‌توان در حوزه برقراری ارتباطات بین افراد نیز جست‌وجو کرد؛ خوشبختانه برخلاف سایر حوزه‌ها، تکنولوژی در این بخش به کمک محیط‌زیست آمده و با پیشرفت فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات، ردپای کربن انسان‌ها در این حوزه کاهش یافته است. «مایک برنر»، پژوهشگر آمریکایی که در حوزه ردپای کربن پژوهش‌های زیادی را به انجام رسانده است، در کتاب خود با نام «ردپای کربن همه‌چیز[۵]» اشاره می‌کند که این مفهوم حتی در حوزه ارتباطات انسانی نیز مجال دقت و توجه دارد؛ برای مثال به عقیده برنر، ایمیل‌ها بیشتر از پیامک‌ها از خود ردپای کربن به جا می‌گذارند.
در خصوص پیام‌رسانی سریع و استفاده از اپلیکیشن‌های پیام‌رسان نیز به همین نحو است؛ هرچند که هنوز هیچ داده مشخصی وجود ندارد که امکان پیش‌بینی ردپای کربن پیام‌های سریع را فراهم کند. با این حال، از آن‌جایی که این نوع از ارتباطات نیز به شبکه‌های اینترنت متکی هستند، منطقی است که فکر کنیم ردپای کربن آن‌ها به ایمیل‌ها نزدیک‌تر است تا پیامک. اما برنر اضافه می‌کند که این محاسبه، بستگی به حجم پیام دارد. برای مثال پیام‌هایی که بیش از ۱۵۰ کاراکتر باشند، در صورتی که با پیام‌رسان و با سیستم پیام‌رسانی سریع ارسال شوند، به مراتب ردپای کربن کمتری را از خود به جا می‌گذارند. حتی این‌که ما پیام‌ها و ایمیل‌های خود را در صفحه‌ی کوچک تلفن‌همراه هوشمند خود چک می‌کنیم یا در صفحه‌ی بزرگ لپتاپ، در میزان ردپای کربن تاثیر قابل‌توجهی دارد؛ اسکرین‌های کوچک انرژی کمتری را برای نمایش پیام‌ها مصرف می‌کنند و در نتیجه ردپای کربن کمتری دارند.[۶]
به طور کلی می‌توان گفت استفاده از پیام‌رسان‌ها و اپلیکیشن‌های پیام‌رسانی سریع در دنیای امروز ما که روزانه میلیون‌ها فایل صوتی و متنی و تصویری جابه‌جا می‌شود، برای ارتباطات سبز و پایدار بهترین گزینه است؛ پیام‌رسان سروش‌پلاس، علاوه بر حفظ ماهیت بومی خود، مانع از رفت و برگشت غیرضروری دیتاها به مراکز جهانی داده شده و در نتیجه انرژی کمتری برای انتقال پیام‌ها مصرف می‌شود.
به طور کلی، در صنعت ارتباطات و پیام‌رسانی سریع به طور سالیانه ۳۲ هزار تن کربن تولید می‌شود؛ هرچند این مقدار در برابر تولید سالانه کربن در جهان ـ در حدود ۴۰ میلیارد تن ـ رقم ناچیزی است[۷]، اما در نظر داشتن همین نکات ساده، از جمله مصرف کمتر گوشت و استفاده بیشتر از گیاهان سبز در سبد غذایی، پرهیز از مصرف‌گرایی و الزام به استفاده از هر آن‌چه که در اختیار داریم و روی آوردن به استفاده کمتر از اتومبیل‌های شخصی، در نهایت تغییراتی بزرگ را با گام‌های کوچک رقم خواهد زد.
[۱] . https://www.plasticfreejuly.org/
[۲] . https://seedscientific.com/
[۴] . https://climateclock.world/
[۵] . “How Bad Are Bananas? The Carbon Footprint of Everything”. Publishers Weekly. Retrieved 1 January 2019.